Türkiyede çay üretimi

Türkiye'de çay hakkında ilk yazılan kitaplar, Çaycı lakabı ile anılan ve Hicaz Vali Vekilliği, Harem-i Şerif Müdürlüğü ve Basra Valiliği gibi görevlerde de bulunan Hacı Mehmet Arif'in 1877 yılında yayınlanan "Çay Risalesi" adlı kitabı ile 1910 yılında Mehmet İzzet tarafından yazılan "Çay Hakkında Malumat" adlı kitaplardır.Her ne kadar Türkler M.S. 5.yy.'da çay ticareti yapmış iseler de, tarihi göçlerle çayın Anadolu'ya getirilmediği anlaşılmaktadır.Çay üretimi için ilk girişim 1888 yılında zamanın Ticaret Nazırı (Bakanı) Esbaki İsmail Paşa tarafından yapılmış, Çin'den getirilen çay tohumları Bursa'da ekilmiş ancak ekolojik nedenlerle bu çalışmalardan sonuç alınamamıştır. Bu yüzden olacak Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde köklü bir kahve tüketim alışkanlığı yerleşmiştir.
Anadolu'da çay içme alışkanlığı başlangıcının 17.yy.'a kadar gittiği bilinmektedir. 1917 yılında Halkalı Ziraat Okulu Mühendislerinden Ali Rıza ERTEN, Batum ve Kafkasya'da incelemelerde bulunmuş, aynı toprak yapısı ve bitki örtüsüne sahip olan Doğu Karadeniz Bölgesi'nde çayın yetiştirilebileceğini bir raporla o zamanın hükümetine bildirmiştir. Ülkemiz çaycılığı bugüne kadar dört evreden geçmiştir: Bunlardan ilki, 1924 yılında çıkarılan 407 sayılı kanunla başlayan ve deneme çalışmalarının yapıldığı dönemdir
Cumhuriyetin ilk yıllarında, Doğu Karadeniz Bölgesi'nde yaşanan ekonomik ve sosyal krize paralel olarak ortaya çıkan yoğun işsizlik sebebiyle meydana gelen kapsamlı göçe çare aranırken bu rapor dikkate alınmış ve çayın bu bölgede yetiştirilmesi çalışmalarına hız verilmiştir. Bu çalışmalardan olumlu sonuç alınması ile birlikte 1924 yılında 407 sayılı kanun çıkarılmıştır. Bu kanunla başlatılan çay üretimi çalışmalarının başına Ziraat Umum Müfettişi Zihni DERİN getirilmiş ve Rize vilayeti ile Borçka kazasında çay fidanı yetiştirilmeye başlanmıştır.
. Bu dönemde Batum'dan satın alınan bir miktar çay tohumu ile ilk üretim denemeleri yapılmış, ancak 1933 yılına gelindiği halde halkın üretim çalışmalarına girişmediği görülmüştür.
Hükümetin 1933 yılında "kendi kendine yetme" ilkesini benimsemesi ve bunu bir programa bağlaması üzerine, çayda da ülke ihtiyacını karşılama ilkesi çerçevesinde çalışmalara başlanmıştır. Dönemin Ziraat Vekili (Bakanı) Prof. Muhlis Erkmen'in bir bilim heyeti ile Rize'ye yaptığı bir inceleme gezisinde bölgenin çay tarımı ve sanayii için her bakımdan elverişli olduğu kanısına varıldı ve çay sorununun kesin bir şekilde çözülmesi kararlaştırıldı. Bundan sonra 1937-1940 yılları arasında Gürcistan'dan 70 ton çay tohumu getirilerek üretim çalışmalarına hız verildi.
Ülkemiz çaycılığının ikinci evresi; ekonomik anlamda üretime geçildiği 1940 yılından sonraki dönemdir. 29 Mart 1940 yılında çıkartılan 3788 sayılı Çay Kanunu ile çay tarımı ve üretimi desteklenerek Araklı'dan Sovyet sınırına kadar olan bölge çay tarımı için ayrılmıştır. 20 Mayıs 1942 tarih ve 4223 sayılı Kahve ve Çay İnhisarı adlı kanun ile çay, devlet tekeline alınmış ve üretilen çaylar Tekel İdaresine verilmeye başlanmıştır. 1947 yılında 60 ton/gün kapasiteli ilk çay fabrikası Fener mevkiinde işletmeye açılmıştır. Bundan sonra, fabrikasyon tekniği ile üretim yapılmasına rağmen, 1960 yılına kadar iç talep karşılanamamış ve çay ithal etmek durumunda kalınmıştır.
Üçüncü evre, 06.12.1971 tarih ve 1497 sayılı yasa ile kurulan ÇAYKUR'un fiilen faaliyete geçtiği, 1973 yılından itibaren; üretim kapasitesi, kalite, ambalaj, pazarlama ve tüketim yönünden önemli ilerlemelerin sağlandığı kurumlaşma dönemidir. Bu dönemde iç piyasadaki çay talebi tamamen karşılandığı gibi, çay tarım alanlarının genişlemesi ile sağlanan üretim artışları sonucu tüketim fazlası da oluşmuştur. Çay Kurumu, 1983 yılında çıkartılan 2929 sayılı kanunla Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü "Çay-Kur" adı altında bir Kamu İktisadi Kuruluşu statüsüne kavuşmuştur.
Dördüncü evre ise, 04 Aralık 1984 tarih ve 3092 sayılı yasanın uygulamaya konulması ile (1985) çayda tekelin kaldırıldığı serbest piyasa dönemidir. Bu dönemde, verilen izin ve teşviklerle birlikte özel sektörün de çay üretimi ve pazarlaması çabalarına katıldığı gözlenmektedir. Özel sektör yatırımlarına rağmen, Çaykur, sektörün öncü kuruluşu olmaya ve Doğu Karadeniz ekonomisine damgasını vurmaya devam etmektedir.
Lületaşı fincan
Çaykur, 1994 yılında çıkarılan 4046 sayılı "Özelleştirme Uygulamalarının Düzenlenmesi ve Bazı Kanun ve KHK'lerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun"un 35.maddesi gereğince İktisadi Devlet Teşekkülü (İ.D.T.) statüsüne alınmıştır.
Şu anda, toplanan yaş yaprağın %65'i Çaykur'a ait 45 yaş çay fabrikasında işlenirken, özel sektöre ait olan ve sayılarının 300'ün üstünde olduğu tahmin edilen irili ufaklı yaş çay fabrikaları ile toplam yaş yaprağın %35'i işlenmektedir. Mevcut üretimle iç talep tamamen karşılandığı gibi ihracat da yapılmaktadır. Özellikle Çaykur'a ait fabrikaların üretim safhalarında yüksek teknoloji kullanılmaktadır.Türkiye’de çay tarımı Doğu Karadeniz Bölgesinde Gürcistan sınırından başlayarak Ordu ilinin Fatsa ilçesine kadar olan kuşakta yapılmaktadır. Bu bölge içerisinde başta Rize olmak üzere Ordu, Giresun, Trabzon ve Artvin illerinde çay yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bu bölge dünyada çay yetiştiriciliği yapılan alanlar içerisinde en üst bölgeler arasında yer almaktadır. Gürcistan sınırından Trabzon ilinin Araklı ilçesine kadar olan alan Türkiye’de çay yetiştirilmesi bakımından en elverişli ve birinci derecede verimli çay üretim alanlarını oluşturmaktadır. Çay Doğu Karadeniz Bölgesinde yaşayan halkın en önemli gelir kaynaklarından birisini teşkil etmektedir.Ülkemizde çay yetiştiriciliğine Rize ve çevresinin uygun olduğu ilk kez 1917 yılında belirlenmiş ve 1924 yılında çıkarılan bir kanunla çay üretimi başlamış ve aynı yıl Çay Araştırma Enstitüsü kurularak ülkemizde çaycılığın geliştirilmesi yönünde faaliyete geçmesiyle birlikte çay üretimi ülkemizde ticari açıdan önem kazanmaya başlamıştır. 1947 yılında ilk yaş çay yaprağı işleme fabrikası Rize’de kurulmuştur. 1971 yılında bir kamu iktisadi teşebbüsü olan Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü kurulmuş olup, çay sektöründe devlet monopolü olarak faaliyet göstermeye başlamıştır. 1984 yılında çay sektöründe monopolün kaldırılmasıyla birlikte özel sektörün de tedarik, işleme ve pazarlama faaliyetlerinde bulunması serbest bırakılmıştır. Türkiye’de çay sektörü diğer üretici ülkelerle karşılaştırıldığında nispeten yeni bir faaliyet görünümünde olmasına rağmen kısa süre içerisinde büyük gelişme göstermiştir. 1950’li yıllarda kuru çay üretimi 25 000 tonun altında gerçekleşirken son dönemlerde bazı yıllar 200 bin tona yaklaşmış, 2002 yılında da 150 bin ton olarak gerçekleşmiştir. Bugün Türkiye çay üretiminde önemli üretici ülkeler arasında yer almakta ve üretim miktarı açısından Çin, Hindistan, Sri Lanka, Kenya ve Endonezya’dan sonra altıncı sırada bulunmaktadır. ÇAY-KUR ülkemizde üretilen kuru çayın %65’ini, özel sektör de %35’ini üretmektedir. ÇAY-KUR’un 45 adet, özel sektörün ise 230 adet yaş çay işleme fabrikası bulunmaktadır. Ülkemizde kuru çay üretiminde Ortodoks, CTC ve Rotervane işleme metodları kullanılmaktadır. Çayda ayran, salep, boza ve kahve gibi Türk insanının milli içecekleri arasında yer almaktadır. Yıllık yurt içi tüketim miktarı 140 bin tonun üzerindedir.